Portret prymasa Adama Ignacego Komorowskiego

Adam Ignacy Komorowski herbu Korczak urodził się 22 maja 1699 roku w Trzeszozanicy. Otrzymał gruntowne wykształcenie w szkołach jezuickich w Krakowie i we Wrocławiu, a po studiach w Rzymie został doktorem obojga praw. Zasłynął również jako kaznodzieja. Dzięki poparciu rodziny Czartoryskich, która odgrywała wiodącą rolę na dworze króla Augusta III Sasa, został mianowany arcybiskupem Gniezna i prymasem Polski. Miał wtedy 49 lat i nie był jeszcze biskupem; nie miał też doświadczenia potrzebnego do objęcia tak odpowiedzialnego stanowiska. Spotkało się to z licznymi głosami oburzenia i sprzeciwu wśród duchowieństwa i szlachty. Było wszak wielu znaczniejszych, bardziej zasłużonych i godnych kandydatów do objęcia tak ważnego urzędu.

Przyszły prymas przeczekał, aż ucichły głosy niezadowolenia i na przełomie października i listopada 1749 roku przyjął sakrę biskupią, odebrał z rąk papieża paliusz i objął władze w archidiecezji gnieźnieńskiej. Papież Benedykt XIV dodatkowo udzielił jemu i jego następcom przywilej noszenia purpury kardynalskiej. Z testamentu prymasa wiemy, że udało się ten przywilej uzyskać dzięki wstawiennictwu króla i 200 tysiącom złotych przeznaczonych na Stolicę Apostolską.

Wbrew wszelkim oczekiwaniom i obawom prymas okazał się sprawnym arcybiskupem. Zajął się poprawieniem działania administracji kościelnej i organizacją dobrego zarządzania w powierzonej mu archidiecezji. Prowadził regularną korespondencję z kapitułą współdziałając z nią w sprawnym gospodarowaniu dobrami kościelnymi. Z jego inicjatywy wydano dwie książki dotyczące sposobu katechizacji oraz regestr Ewangelii na niedziele i święta do kazań. Prymas Komorowski wspierał także księdza Stanisława Konarskiego w prowadzonej przez niego reformie szkolnictwa. Przeznaczył również znaczną kwotę pieniędzy na działalność charytatywną na rzecz kościołów, klasztorów i szpitali. Warszawską siedzibę prymasów poddał gruntownemu remontowi. Większość czasu Prymas przebywał w Skierniewicach. Tam zgromadził wokół siebie i zorganizował liczny dwór.

Portret prymasa Komorowskiego z łowickiej katedry.

Jego zaangażowanie w życie polityczne kraju było raczej skromne. Prymas nie był aktywny na tym polu, jednak na sejmie w 1752 roku zaproponował reformy dochodów skarbu państwa, podatków i cła. Łatwo ulegał jednak wpływom innych; brakowało mu pewności siebie i samodzielności. Był też wielokrotnie proszony o prowadzenie mediacji w wielu sprawach i z różnym skutkiem. Jego sukcesem było wyjednanie wolności dla uwięzionego przez Prusaków króla Augusta III w czasie wojny siedmioletniej.

Prymas zmarł 2 marca 1759 roku w wieku 60 lat. Przypadkowo zranił się w nogę i wdało się zakażenie, które doprowadziło do jego śmierci. Ciało prymasa spoczęło w krypcie w kolegiacie łowickiej pod kaplicą pod wezwaniem Krzyża Świętego. W kaplicy został wzniesiony okazały nagrobek prymasowski ufundowany przez samego prymasa. W zakrystii katedry znajduje się jego portret w purpurze kardynalskiej.

Krypta prymasa Komorowskiego

Krypta prymasa Komorowskiego jest największą kryptą pod północną nawą katedry. Do krypty prowadziły schody przykryte marmurową płytą umieszczoną w posadzce katedry. Jej ceglane ściany i sklepienie zostały współcześnie, prawdopodobnie w latach osiemdziesiątych XX wieku, obrzucone cementową zaprawą. Posadzkę krypty ułożono z płyt ceglanych. Krypta przekryta jest sklepieniem krzyżowym. W krypcie znajduje się prowadzący na zewnątrz otwór – okno, dzięki któremu krypta była wietrzona.

Wnętrze krypty prymasa Komorowskiego

Po wejściu do krypty w połowie lat dziewięćdziesiątych poprzedniego stulecia odkryto dwa kompletne szkielety ludzkie, które zostały złożone w trumnach. Z przekazów archiwalnych dowiadujemy się, że w krypcie zostały złożone szczątki prymasów Komorowskiego i Łubieńskiego.

Wejście do krypty w czasie prowadzonych prac nie przyniosło żadnych sensacyjnych odkryć. Znajdowały się w niej dwie trumny wykonane współcześnie, w których były złożone ludzkie szczątki.  Badania przeprowadzone przez panią antropolog, Anitę Szczepanek, potwierdziły, że kości w jednej z trumien są szczątkami prymasa Komorowskiego. W drugiej trumnie znajdowały się szczątki mężczyzny, który w chwili śmierci mógł mieć 35-45 lat; był więc młodszy niż prymas Łubieński, który zmarł mając 64 lata. Zdjęcie cementowej zaprawy ze ścian i stropu krypty okazało się niemożliwe, ponieważ zniszczeniu uległoby przy tym lico cegieł. W krypcie zachowana została oryginalna posadzka.

Pomimo wszystkich ingerencji krypta zachowała swój oryginalny kształt. Są też szczątki jej fundatora, Prymasa Adam Ignacego Komorowskiego.

Wnętrze krypty prymasa Komorowskiego z fragmentem zdjętej posadzki.

Portret prymasa Jana Lipskiego

Jan Lipski herbu Łada był synem sędziego ziemi rawskiej. Urodził się w 1589 roku w dobrach rodowych w Lipiu i był trzecim z czternastoroga dzieci. Dobre pochodzenie ułatwiło mu rozpoczęcie kariery. Kształcił się w kolegium jezuickim w Kaliszu, a teologie i prawo studiował w Rzymie. Jego pęd do nauki dał mu wszechstronne wykształcenie, znajomość języków obcych i już wtedy zasłynął z erudycji. Po powrocie do Polski w 1616 roku przyjął święcenia kapłańskie.

Dzięki wsparciu stryja został sekretarzem w kancelarii koronnej. Wkrótce szybko awansował na regensa kancelarii i kanclerza królowej. Równolegle osiągał godności kościele kanonika łęczyckiego i krakowskiego. Został także mianowany proboszczem w rodzinnej parafii w Krzemienicy, a następnie w Płocku. Zdobywając zaufanie króla Zygmunta III
i Władysława IV został posłany do wypełniania misji politycznych. Wziął udział w poselstwie polskim do papieża Urbana VIII oraz uczestniczył w rokowaniach z posłami moskiewskimi.

W maju 1663 roku otrzymał królewską nominację na biskupa chełmińskiego
i pomezańskiego. Sakrę przyjął w Łowiczu z rąk prymasa Jana Wężyka. Na powierzonych sobie ziemiach, zniszczonych przez wojny ze Szwedami, podjął energiczne działania tak duszpasterskie jak i gospodarcze. Dokonał rewindykacji świątyń po protestanckich, nakazał przeprowadzenie wizytacji generalnej, starał się o podniesienie zapomnianego kultu patronów diecezji mi. bł. Doroty z Mątowów. Planował utworzenie seminarium duchownego, zwołania synodu diecezjalnego i powołanie biskupa pomocniczego. Gospodarczo wprowadził nowy zarząd w dobrach kościelnych i odrestaurował zamek biskupi w Lubawie.

Jan Lipski został mianowany arcybiskupem gnieźnieńskim prymasem Polski w 1638 roku po śmierci świętobliwego poprzednika Jana Wężyka. Podjął wielkie działania administracyjne i gospodarcze. Zreformował zarząd dobrami prymasowskimi, odnowił zamek w Łowiczu oraz rezydencję prymasowską w Warszawie. Szczególnie polubił podłowickie Łyszkowice gdzie zbudował letni pałac i gdzie często przebywał. W maju 1641 roku zwołał najpierw synod diecezjalny, a później prowincjalny. Zapowiedział także wizytację katedry.

Na polu politycznym, będąc sprawnym dyplomatą, wspierał działalność króla, należąc do grona jego najbliższych doradców. Uczestniczył w sejmikach  wojewódzkich dbając o sprawy królewskie. Zasłynął swoim poselstwem do Wiednia po przyszłą małżonkę królewską. Prowadził także pertraktacje w sprawie uwolnienia internowanego we Francji przyszłego króla Jana Kazimierza.

Prymas Jan Lipski zmarł 13 maja 1641 roku po krótkiej chorobie w swoich ulubionych Łyszkowicach. Został pochowany w kolegiacie Łowickiej w krypcie rodzinnej pod kaplicą, której był fundatorem.

Kaplica Prymasa Lipskiego w katedrze łowickiej

  Krypta prymasa Lipskiego

Wnętrze krypty prymasa Lipskiego z trumną ze szczątkami rodziny Lipskich

Krypta prymasa Lipskiego była tą kryptą, w której nie spodziewaliśmy się żadnych niespodzianek. Odkrywana w latach dziewięćdziesiątych została uporządkowana, a wszystkie szczątki ludzkie rodziny Lipskich pochowanych w niej, zostały złożone w trumnie. Znajdowała się w niej również trumna ze szczątkami biskupa pomocniczego Józefa Michała Trzcińskiego. Do krypty prowadziły schody umieszczone w murze południowym. Jest też w niej w ścianie północnej otwór okienny.

Ściany krypty są zbudowane z różnorodnego materiału począwszy od kamieni, poprzez fragmenty rudy, a skończywszy na cegłach. Wyjątkowa jest posadzka krypty ułożona z cegły palcowanej z widocznymi śladami odcisków zwierząt.

Krypta prymasa Lipskiego przez cały czas prac stanowiła szczególne miejsce przechowywania szczątków prymasów oraz odkryć dokonanych w kryptach. Jej szczególną wartością jest zachowana w całości posadzka.

Posadzka w krypcie prymasa Lipskiego.

Portret prymasa Prażmowskiego z płyty nagrobnej w katedrze łowickiej

Mikołaj Jan Prażmowski urodził się w 1617 roku w Prażmowie. Pochodził ze szlacheckiej rodziny i tytułował się herbem Belina. Na Akademii Krakowskiej ukończył studia prawnicze i jako młody, zdolny adept prawa dostał się na dwór królewski. Król Władysław IV mianował go swoim sekretarzem i skierował na dalsze studia do Rzymu. Tam przyszły prymas zapoznał się z królewiczem Janem Kazimierzem. Ta zażyłość między wówczas młodymi studentami wpłynęła na dalsze losy Mikołaja Prażmowskiego.

Z Rzymu wrócił razem z królewiczem i rozpoczął karierę na dworze królewskim. Po elekcji Jana Kazimierza na króla został jednym z jego najbliższych współpracowników. Towarzyszył królowi we wszystkich jego poczynaniach. W 1649 roku otrzymał tytuł kanonika krakowskiego. Uczestniczył w kampaniach wojskowych przeciwko wojskom kozacko-tatarskim w latach: 1649 i 1651. Chociaż obydwie skończyły się zwycięstwem wojsk polskich (bitwy pod Zbarażem i Beresteczkiem), nie przyniosły żadnej korzyści dla kraju. W 1655 roku rozpoczął się katastrofalny czas dla Rzeczypospolitej nazwany później potopem szwedzkim. Król wraz z dworem uciekł najpierw na Śląsk, a następnie do Lwowa.

Wielkie zaufanie, jakim darzył Mikołaja Prażmowskiego król, szybko zaprocentowało. Przyszły prymas podjął się misji politycznej, jaką były rozmowy z władcą Prus Książęcych, elektorem brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem. Sprawa dotyczyła zależności lennych i zaangażowaniu Prus w konflikt ze Szwecją w 1657 roku. Po zawarciu kompromisu, jakim było opowiedzenie się Prus po stronie Rzeczypospolitej, wojna ze Szwedami zmierzała ku pomyślnemu końcowi. Koncentracja wojsk polskich pod Lwowem i działania opóźniające pochód wojsk szwedzkich w głąb naszego kraju pozwoliły na skuteczne starania dyplomatyczne i wojskowe, które budowały stopniowo przewagę Polaków. Zwycięski król wrócił do kraju; rok później mianował Mikołaja Prażmowskiego Kanclerzem Wielkim Koronnym. Urząd ten sprawował Prażmowski do 1666 roku. Niewątpliwe największym jego sukcesem z tego czasu było wynegocjowanie w 1660 roku pokoju i podpisanie w Oliwie traktatu kończącego wojnę polsko-szwedzką.

Równolegle rozwijała się kariera kościelna Mikołaja Prażmowskiego. W 1658 roku został biskupem w Łucku, a następnie został w 1664 roku objął biskupstwo warmińskie. W tym samym roku przyjął w katedrze św. Jana Chrzciela w Warszawie sakrę biskupią. W 1666 roku, pomimo jawnego sprzeciwu szlachty, został powołany na urząd Arcybiskupa Gnieźnieńskiego prymasa Polski. Król bardziej kierował się w tej nominacji osobistą sympatią niż faktycznymi zasługami i osiągnięciami. Prymas, uwikłany w sprawy polityki i wewnętrznych sporów w kraju, nie najlepiej wypełniał obowiązki duszpasterskie. W swojej siedzibie w Gnieźnie w ciągu siedmiu lat był tylko dwa razy; więcej czasu spędzał w Warszawie przy boku króla.

Po abdykacji Jana Kazimierza Mikołaj Prażmowski pełnił urząd interrexa. Jawnie popierał francuską kandydaturę do tronu polskiego. Nie zaakceptował wyboru Michała Korybuta Wiśniowieckiego na króla Polski, ale uszanował go i dokonał koronacji. Równocześnie prowadził rozmowy, które miały doprowadzić do detronizacji Wiśniowieckiego. Szlachta, przeciwna działaniom prymasa, zawiązała konfederację, która miała pozbawić go sprawowanej funkcji. Po jego stronie opowiedział się wówczas hetman wielki koronny, Jan Sobieski. Dzięki działaniom nuncjusza papieskiego i królowej Eleonory zażegnano groźbę wojny domowej i 11 marca 1673 roku podpisano w Ujazdowie porozumienie. Tam też schorowany prymas zmarł 15 kwietnia. Jego ciało spoczęło w kolegiacie prymasowskiej w Łowiczu.

O Mikołaju Prażmowskim można powiedzieć, ze był bardziej politykiem niż prymasem. Za jego życia wielkie zawieruchy wojenne szarpały Rzeczpospolitą. Nie brakowało też wewnętrznych napięć i sporów. Jako bliski współpracownik króla Prażmowski był bezpośrednio zaangażowany we wszystkie sprawy polityki kraju. Trochę zabrakło może troski o powierzony mu Kościół, ale było dużo determinacji i walki o dobro kraju. Prymas Mikołaj Prażmowski  był ważną postacią w kościelnej historii Łowicza. W 1669 roku dokonał konsekracji tutejszej kolegiaty, której przebudowę rozpoczął prymas Maciej Łubieński. Dzięki staraniom Prażmowskiego do Łowicza zostali sprowadzeni ojcowie Pijarzy w 1668 roku.

Krypta Prymasa Prażmowskiego

Spiżowa płyta nagrobna w posadzce katedry łowickiej

Odkrycie krypty prymasa Mikołaja Jana Prażmowskiego było dla wszystkich dużym zaskoczeniem. Mimo umieszczonej w posadzce katedry płyty nagrobnej  poświęconej pochowanemu w katedrze prymasowi lokalizacji krypty nie ujawniły prowadzone w 2007 roku badania georadarowe.

Przed rozpoczęciem badań wnętrze krypty, było wentylowane i  naświetlane lampami z promieniowaniem ultrafioletowym. W krypcie znajdowały się dwa cynowe pojemniki przykryte wiekami. Na wieku każdego pojemnika znajdowała się inskrypcja informująca, że znajdujące się w nich szczątki prymasów: Prażmowskiego i Szembeka, zostały przełożone ze zniszczonych grobów w 1761 roku

Obydwa pojemniki zostały otworzone w obecności archeologa i antropologa. Szczątki prymasów zostały złożone razem z szatami, w których zostali pochowani. Po ich przebadaniu, zostały złożone tymczasowo w krypcie prymasa Lipskiego. Podczas badań zabezpieczono też okucia, pochodzące z trumny prymasa Prażmowskiego.

Mury krypty i jej sklepienie zostały wykonane z cięgieł, podobnie jak posadzka. Ponieważ krypta była pierwotnie dość niska, konieczne było jej pogłębienie, aby mogła stanowić część planowanej trasy dla zwiedzających. Pod posadzką kryła się kolejna niespodzianka –  pochówek mężczyzny w drewnianej trumnie. Zmarły był zapewne dostojnikiem kościelnym, o czym świadczyłyby złożone z nim do grobu przedmioty – zachowany szczątkowo kielich, patena oraz metalowy krzyżyk.  Mimo bogatego wyposażenia nie wiadomo, kto został pochowany pod posadzką krypty prymasa Prażmowskiego.

Odkrycie krypty Prymasa Mikołaja Jana Prażmowskiego było jednym z najważniejszych wydarzeń w naszych badaniach i pracach. Jej usytuowanie wymusiło zmiany pierwotnego przebiegu trasy, wytyczonej na podstawie badań georadarowych. Odkrycia z tej krypty mają dużą wartość historyczną i inspirują do podjęcia dalszych badań i poszukiwań, by odnaleźć odpowiedzi na pytania, jakie narodziły się po przeprowadzonych w niej pracach.

Krypta prymasa Prażmowskiego

Wydobycie szat z metalowych pojemników z krypty prymasa Prażmowskiego

Szanowni Państwo,

Bardzo serdecznie zapraszam do Prymasowskiego Łowicza do udziału w III edycji Dni Otwartych Funduszy Europejskich. Chcemy by wszyscy przybywający do nas doświadczyli spotkania z wielką historią. Dotknęli i zobaczyli wielkie dzieła, które dzisiaj są naszym dziedzictwem.
Zapraszam do zwiedzenia Bazyliki Katedralnej, naszego Muzeum Diecezjalnego z szczególnym obrazem Adoracji Dzieciątka z XVII wieku, spojrzenia na miasto i okolice z wieży Katedry. Zachęcam do wysłuchania specjalnej prelekcji o pracach i znaleziskach w Kryptach Prymasowskich, które przygotowujemy do zwiedzania. Te i inne atrakcje czekają na wszystkich przybywających.

+ Andrzej Franciszek Dziuba
Biskup Łowicki

Więcej informacji nt. Dni Otwartych na stronie Diecezji Łowickiej

13.05.2016 r., Piątek
– 10.00 – zwiedzanie Bazyliki
– 11.30 – zwiedzanie Muzeum Diecezjalnego (I grupa)
– 14.00 – Zwiedzanie Muzeum Diecezjalnego (II grupa)
– 17.00 – Prezentacja dotycząca Krypt prymasowskich (Sala audiowizualna – Dom Biskupa)

14.05.2016 r., Sobota
– 10.00 – zwiedzanie Bazyliki Katedralnej
– 11.30 – zwiedzanie Muzeum Diecezjalnego (I grupa)

Obraz „Adoracja Dzieciątka”

Obraz pochodzi ze Szkoły Włoskiej i powstał w XVII wieku. Być może, że jego autorem był Guido Reni. Kompozycja obrazu, styl malowania oraz porównanie z innymi pracami artysty pozwala snuć powyższe przypuszczenia.

Obraz przedstawia Dzieciątko Jezus zatopione w śnie i pochyloną oraz zapatrzoną w swojego Syna Matkę Bożą. Dzieciątko jest w pozycji leżącej w lekkim skręcie tułowia w lewą stronę. Ma kasztanowe włosy, pełna i pulchną twarz. Spoczywa na posłaniu z poduszek. Postać Matki Bożej jest ukazana w pozie pochylonej w stronę dziecka. Ręce ma skrzyżowane na piersiach.

Jest to owalny obraz o długości 91 cm i wysokości 69 cm. Wykonany techniką olej na płótnie. Przepiękna jest kolorystyka obrazu w odcieniach błękitu, granatu oraz czerwieni. Ciekawa jest też jego kompozycja. Całość dopełnia przepięknie wykonana rama z motywami roślinnymi.

Bazylika Katedralna w Łowiczu jest czasem nazywana „Wawelem Mazowsza”. Początki kościoła w tym miejscu mogą sięgać XI wieku. Jego historia rozpoczyna się wraz z historią miasta, o którym pierwsze wzmianki mówią w 1136 roku w bulli papieskiej papieża Innocentego III. Losy kościoła związane były z rezydującymi w Łowiczu Arcybiskupami Gnieźnieńskimi Prymasami Polski.

25 kwietnia 1433 roku kościołowi pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny Arcybiskup gnieźnieński Wojciech Jastrzębiec nadał tytuł kolegiaty i ustanowił przy niej kapitułę. W połowie XVII wieku z polecenia i funduszów prymasa Macieja Łubieńskiego wg projektu Tomasza i Andrzeja Poncino nastąpiła barokizacja świątyni, którą 14 października 1668 konsekrował arcybiskup Mikołaj Prażmowski.

W stanie niezmienionym kolegiata przetrwała do drugiej wojny światowej. We wrześniu 1939 roku w czasie bitwy nad Bzurą pociski artyleryjskie zapaliły wiązania dachowe, spłonęła więźba dachu i wież, organy i kilka zabytkowych obrazów. Już podczas okupacji nastąpiła odbudowa świątyni ze zniszczeń wojennych.

Architekturę katedry współtworzy sześć kaplic. Najpiękniejsze z nich to: renesansowa kaplica Tarnowskich i klasycystyczna św. Wiktorii. Wyposażenie świątyni związane jest z najwybitniejszymi twórcami kultury polskiej. W skarbcu przechowywane są przedmioty i pamiątki ofiarowane świątyni przez prymasów i kanoników związanych z kolegiatą i dworem prymasowskim. Sama świątynia jest nekropolią dwunastu Arcybiskupów Gnieźnieńskich  Prymasów Polski i wielu innych znakomitych duchownych powiązanych z dworem prymasowskim. Obecnie trwają prace mające na celu konserwację krypt prymasowskich i udostępnienie ich dla turystów.

Muzeum Diecezjalne w Łowiczu ulokowane jest w wieży południowej Bazyliki Katedralnej, na trzech poziomach. Pierwszy poziom poświęcony jest złotnictwu. Są tu m.in. naczynia i paramenty liturgiczne: kielichy, monstrancje, ampułki, a także relikwiarze o ogromnej wartości i niezwykłej historii. Kolejny poziom poświęcono pamiątkom po Prymasach. Eksponaty tu zgromadzone przypominają o czasach, gdy Łowicz był rezydencją Prymasów Polski. Trzeci poziom to tzw. skarbczyk. Na uwagę zasługują dwa żelazne sejfy z XVII wieku, drewniane rzeźby oraz przydrożny krzyż mający ponad 230 lat. Na ekspozycji umieszczono również krucyfiksy.

Szaty liturgiczne – ornat fioletowy Arcybiskupa Gnieźnieńskiego Krzysztofa Antoniego Szembeka

             Szaty zostały wykonane w Rzymie i są datowane na lata od 1739 do 1745 roku. Ornat  został uszyty z jedwabiu z haftem jedwabnym i metalową nicią; aplikacja, koronka i galony metalowe. Jest on niezwykle cenny, o dużej wartości historycznej ze względu na postać Prymasa oraz jego wyjątkową wartość.

Stanowi on jedną z wielu szat jakie stanowią kolekcję, która zachowała się w naszej Bazylice Katedralnej. Można też podziwiać wiele innych cennych szat.

W związku z okresem urlopowym w dniach 18.07.2015-02.08.2015 wstęp do Muzeum Diecezjalnego w Łowiczu w godzinach 10.30-14.30 tylko dla grup zorganizowanych po wcześniejszej rezerwacji terminu.