W 2015 roku, po wcześniejszym przygotowaniu projektów, rozpoczęliśmy pracę przy kryptach prymasowskich w katedrze łowickiej. Początek prac to nawa północna bazyliki
i badanie 11 znajdujących się tam krypt. Było w nich pochowanych pięciu z dwunastu prymasów jacy spoczęli w murach naszej katedry. Byli to prymasi: Jan Lipski, Mikołaj Jan Prażmowski, Krzysztof Antoni Szembek, Adam Ignacy Komorowski, Władysław Aleksander Łubieński.

Przedstawiam krótką historię życia tych prymasów oraz odkrycia towarzyszące otwarciu i badaniom w ich kryptach.

Opracował: Ks. Adam Matysiak

Współpraca: mgr Monika Kamińska – archeolog i historyk sztuki

Zdjęcia: Ks. Adam Matysiak, Monika Kamińska

Opracowanie przygotowane na podstawie:

1. Korytkowski Jan, Arcybiskupi gnieźnieńscy : prymasowie i metropolici polscy od roku 1000 aż do roku 1821 czyli do połączenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego z biskupstwem poznańskim. 3, 4, 5 / wg źródeł archiwalnych oprac. Jan Korytkowski, Poznań 1888
2. Śmigiel Kazimierz, Słownik biograficzny arcybiskupów gnieźnieńskich i prymasów Polski, Wydawnictwo WBP, Poznań 2002
3. Kosman Marceli, Poczet Arcybiskupów Gnieźnieńskich i Prymasów Polski, Wydawnictwo M, Kraków 2012
4. Kamińska Monika, Sprawozdanie z badań archeologicznych nawie północnej katedry w Łowiczu pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
5. Szczepanek Anita, Opisy anatomo-antropologicznych szczątków z krypt w Łowiczu

Władysław Aleksander Łubieński herbu Pomian, syn Macieja i Marianny ze Stokowskich, urodził się 1 listopada 1703 roku. Naukę rozpoczął w szkole jezuickiej w Kaliszu, a po jej ukończeniu wstąpił do seminarium duchownego w Łowiczu. Dalsze studia kontynuował w Akademii Krakowskiej, a później w Rzymie. W trakcie studiów Władysław Łubieński podróżował po Włoszech, Francji i Niemczech, a podróże te opisywał w dzienniku. Najwięcej uwagi poświęcił kościołom,  relikwiom i uroczystościom religijnym.  Dziennik ten został zniszczony w czasie II wojny światowej, podczas pożaru archiwum po bombardowaniach Warszawy przez niemieckie lotnictwo.

Gdy Łubieński powrócił do Polski, jego wielkim protektorem został ówczesny prymas, Teodor Potocki. Z jego rak Łubieński otrzymał godność kanonika gnieźnieńskiego. Wkrótce przyszły kolejne awanse i tytuły. Przyszły prymas został infułatem kolegiaty w Łasku, a w latach 1730-31 był też wiceprezydentem Trybunału Głównego Koronnego w Piotrkowie. W okresie bezkrólewia przebywał w Krakowie. Łubieński poparł zakończone sukcesem starania Augusta III Sasa o tron polski; tym samym związał się z dworem królewskim i został mianowany opatem komendatoryjnym w Paradyżu.

W 1758 roku Łubieński otrzymał nominację na arcybiskupa lwowskiego. Obejmując tamtejszą siedzibę biskupią podjął intensywne działania duszpasterskie, m. in. rozpoczął wizytację kanoniczną katedry i kapituły. Nie doprowadził jej jednak do końca, gdyż został  pilnie wezwany do Warszawy i mianowany w 1759 roku arcybiskupem gnieźnieńskim, prymasem Polski. Ingres Władysława Aleksandra Łubieńskiego odbył się w kolegiacie łowickiej. Prymas przebywał głównie w Skierniewicach i Łowiczu. Swoim arcybiskupstwem zarządzał poprzez dziekana kapituły gnieźnieńskiej, Macieja Józefa Łubieńskiego, którego sam mianował. Zniszczone przez pożar Gniezno i katedra otrzymały fundusze prymasowskie na odbudowę, a kolegiata łowicka nowe wyposażenie wnętrza. Prymas Łubieński, mieszkając w Skierniewicach dokończył rozbudowę tamtejszego pałacu prymasowskiego podjętą przez swego poprzednika, Adama Komorowskiego,. Pisał liczne listy pasterskie do swoich wiernych, prowadził także badania i prace naukowe z zakresu geografii i historii.

Rzecząpospolitą w tym czasie wstrząsały liczne niepokoje i  wewnętrzne spory. W polityce prymas opowiedział się po stronie Prus i Rosji nie przewidując ich ukrytych dążeń do przejęcia ziem polskich. Pełniąc funkcje interrexa zwlekał z wyborem króla przez prawie rok. Doprowadził jednak do osadzenia na tronie Rzeczypospolitej Stanisława Augusta Poniatowskiego, którego koronował w 1764 roku. Prymas Łubieński pozostawał w bliskiej relacji z carycą Katarzyną będąc pod wielkim wpływem ambasadora rosyjskiego. Przyjmował w tym czasie stałą pensję z rosyjskiej ambasady. Te bliskie relacje z Rosją doprowadziły do wycofania się z Polski ambasadora Francji, czego konsekwencją były zamknięcie również przedstawicielstw Hiszpanii i Austrii. Wskutek tych wydarzeń dwory królewskie zachodniej Europy długo nie akceptowały wyboru nowego króla Polski.

Wejście do krypty prymasa Komorowskiego gdzie miały być złożone szczątki prymasa Łubieńskiego

            Prymas zmarł w Warszawie w 1767 roku mając 64 lata i kierując Kościołem w Polsce przez 8 lat. Zgodnie z jego wolą został pochowany w kolegiacie prymasowskiej w Łowiczu. Zapamiętany został jako pobożny, pracowity prymas, wielki literat, ale słaby polityk, niesamodzielny i uciekający od odpowiedzialności.

Szczątki prymasa Łubieńskiego

            Zapisy archiwalne przekazują, że szczątki prymasa Łubieńskiego zostały złożone w krypcie prymasa Adama Komorowskiego. Analiza antropologiczna przeprowadzona przez Anitę Szczepanek wykazała jednak, że szczątki znajdujące się w krypcie należały one do mężczyzny, który w chwili śmierci miał 35-45 lat. Nie zgadza się to z wiekiem prymasa, który zmarł mając 64 lata. Nie znaleziono jednak innych szczątków, które jednoznacznie można by łączyć z prymasem Łubieńskim.

Wnętrze krypty, gdzie miałyby spocząć szczątki prymasa Łubieńskiego

Portret prymasa Krzysztofa Szembeka

                Krzysztof Antoni Szembek pochodził z rodziny szlacheckiej herbu Szembek. Jego ojciec był kasztelanem krakowskim, jeden ze stryjecznych braci piastował urząd kanclerza koronnego, a drugi był biskupem kujawskim i prymasem Polski (Stanisław Szembek). Krzysztof Antoni Szembek urodził się 25 marca 1667 roku we wsi Szczepanowo na Kujawach. Naukę rozpoczął w domu rodzinnym, a kontynuował w Akademii Krakowskiej. Z Krakowa wyjechał do Rzymu, gdzie studiował teologię, prawo i historię. Po powrocie ze studiów przyjął święcenia kapłańskie. Jego rodzina była blisko związana z dworem królewskim i przed młodym człowiekiem roztaczała się perspektywa kariery. Postanowił się jednak oddać pracy duszpasterskiej.

Przyszły prymas został proboszczem w swoim rodzinnym Szczepanowie. Wszystko,
co czynił, było z myślą o innych. Założył między innymi szkołę, w której sam uczył oraz szpital dla ludzi starszych. Takie zdolności organizacyjne i duszpasterskie, ale też i rodzinne koneksje sprawiły, że jednak „wielki świat” szybko upomniał sie o niego. Krzysztof Szembek został kanonikiem kujawskim, a po rezygnacji swojego krewnego, Ludwika, również kanonikiem przemyskim. W kolejnych latach otrzymał godności: kanonikaty na Warmii, w Gnieźnie
i w Warszawie. Szembek został także opatem komendatoryjnym w benedyktyńskim opactwie w Mogilnie, a później także w Tyńcu.

W 1710 roku Krzysztof Szembek otrzymał z rąk króla nominację na biskupa inflanckiego. Przejmując podupadłe biskupstwo o nieokreślonych granicach, Szembek rozpoczął gruntowne reformy duszpasterskie i administracyjne. Upomniał się też u cara
Piotra I o uwięzionych przez Rosjan polskich żołnierzy oraz obecności w Piotrogrodzie duchownego katolickiego. Podejmowane działania przynosiły sukcesy.

Widząc te zdolności król posłał Szembeka z misją dyplomatyczną do Wiednia. Jej celami była interwencja w sprawie polskich klasztorów na Śląsku, interwencja posłów austriackich w Turcji w sprawach polskich, upomnienie się o sumy neapolitańskie (spadek po królowej Bonie) oraz staranie się o rękę arcyksiężnej dla królewicza Fryderyka Augusta. Niestety, misja ta zakończyła się fiaskiem.

Po powrocie jednak przyszły kolejne awanse i godności. W 1716 roku Krzysztof Szembek został biskupem poznańskim. Rozpoczął wówczas starania o organizację synodu diecezjalnego. Starania te przerwała nominacja na biskupa kujawskiego; w 1720 roku we Włocławku odbył się ingres Krzysztofa Szembeka.  W pamięci i historii pozostała jego działalność duszpasterska i charytatywna na rzecz ubogich i chorych. Biskup kujawski zwyczajowo miał prawo wspierać króla po śmierci prymasa. To Szembekowi zawdzięczamy nazwanie tej funkcji wiceprymasostwem.  Po śmierci swojego stryjecznego brata, prymasa Stanisława Szebeka, wbrew wszelkim oczekiwaniom król powołał na ten urząd Teodora Potockiego. Dopiero po jego śmierci w 1739 roku nowym prymasem Rzeczypospolitej
i arcybiskupem gnieźnieńskim został Krzysztof Antoni Szembek. Miał wtedy 72 lata.

Przyszło mu wówczas podjąć wiele spraw duszpasterskich i administracyjnych. Podjął starania o kanonizację błogosławionego Bogumiła arcybiskupa gnieźnieńskiego, zainicjował odbudowę siedziby prymasa w Gnieźnie. Mało czasu spędził w stolicy arcybiskupiej, ale utrzymując stały kontakt z kapitułą zarządzał sprawami prymasostwa.

Krzysztof Szembek zmarł w wieku 81 lat w Łowiczu i został pochowany w tutejszej kolegiacie. Został zapamiętany jako gorliwy duszpasterz zatroskany o los biednych. Swój skromny dobytek przekazał w zapisie testamentowym na działalność charytatywną.

Pojemnik ze szczątkami prymasa Szembeka

Odnalezione szczątki Prymasa Szembeka

            Doczesne szczątki zmarłego prymasa Szembeka zostały odnalezione w krypcie zbudowanej dla prymasa Prażmowskiego. Znajdowały się w cynowym, zamkniętym pojemniku. Zostały do niego przełożone ze zniszczonego grobu w 1761 roku, o czym informuje znajdująca się na wieku inskrypcja. Podczas prac archeologicznych szczątki prymasa i szaty, w których został pochowany, zostały wydobyte z pojemnika. Dosyć dobrze zachowane szaty zostały poddane konserwacji, a szczątki prymasa przechowywane są obecnie w kryptach.

Napis na przykryciu pojemnika ze szczątkami prymasa Szembeka.

Portret prymasa Adama Ignacego Komorowskiego

Adam Ignacy Komorowski herbu Korczak urodził się 22 maja 1699 roku w Trzeszozanicy. Otrzymał gruntowne wykształcenie w szkołach jezuickich w Krakowie i we Wrocławiu, a po studiach w Rzymie został doktorem obojga praw. Zasłynął również jako kaznodzieja. Dzięki poparciu rodziny Czartoryskich, która odgrywała wiodącą rolę na dworze króla Augusta III Sasa, został mianowany arcybiskupem Gniezna i prymasem Polski. Miał wtedy 49 lat i nie był jeszcze biskupem; nie miał też doświadczenia potrzebnego do objęcia tak odpowiedzialnego stanowiska. Spotkało się to z licznymi głosami oburzenia i sprzeciwu wśród duchowieństwa i szlachty. Było wszak wielu znaczniejszych, bardziej zasłużonych i godnych kandydatów do objęcia tak ważnego urzędu.

Przyszły prymas przeczekał, aż ucichły głosy niezadowolenia i na przełomie października i listopada 1749 roku przyjął sakrę biskupią, odebrał z rąk papieża paliusz i objął władze w archidiecezji gnieźnieńskiej. Papież Benedykt XIV dodatkowo udzielił jemu i jego następcom przywilej noszenia purpury kardynalskiej. Z testamentu prymasa wiemy, że udało się ten przywilej uzyskać dzięki wstawiennictwu króla i 200 tysiącom złotych przeznaczonych na Stolicę Apostolską.

Wbrew wszelkim oczekiwaniom i obawom prymas okazał się sprawnym arcybiskupem. Zajął się poprawieniem działania administracji kościelnej i organizacją dobrego zarządzania w powierzonej mu archidiecezji. Prowadził regularną korespondencję z kapitułą współdziałając z nią w sprawnym gospodarowaniu dobrami kościelnymi. Z jego inicjatywy wydano dwie książki dotyczące sposobu katechizacji oraz regestr Ewangelii na niedziele i święta do kazań. Prymas Komorowski wspierał także księdza Stanisława Konarskiego w prowadzonej przez niego reformie szkolnictwa. Przeznaczył również znaczną kwotę pieniędzy na działalność charytatywną na rzecz kościołów, klasztorów i szpitali. Warszawską siedzibę prymasów poddał gruntownemu remontowi. Większość czasu Prymas przebywał w Skierniewicach. Tam zgromadził wokół siebie i zorganizował liczny dwór.

Portret prymasa Komorowskiego z łowickiej katedry.

Jego zaangażowanie w życie polityczne kraju było raczej skromne. Prymas nie był aktywny na tym polu, jednak na sejmie w 1752 roku zaproponował reformy dochodów skarbu państwa, podatków i cła. Łatwo ulegał jednak wpływom innych; brakowało mu pewności siebie i samodzielności. Był też wielokrotnie proszony o prowadzenie mediacji w wielu sprawach i z różnym skutkiem. Jego sukcesem było wyjednanie wolności dla uwięzionego przez Prusaków króla Augusta III w czasie wojny siedmioletniej.

Prymas zmarł 2 marca 1759 roku w wieku 60 lat. Przypadkowo zranił się w nogę i wdało się zakażenie, które doprowadziło do jego śmierci. Ciało prymasa spoczęło w krypcie w kolegiacie łowickiej pod kaplicą pod wezwaniem Krzyża Świętego. W kaplicy został wzniesiony okazały nagrobek prymasowski ufundowany przez samego prymasa. W zakrystii katedry znajduje się jego portret w purpurze kardynalskiej.

Krypta prymasa Komorowskiego

Krypta prymasa Komorowskiego jest największą kryptą pod północną nawą katedry. Do krypty prowadziły schody przykryte marmurową płytą umieszczoną w posadzce katedry. Jej ceglane ściany i sklepienie zostały współcześnie, prawdopodobnie w latach osiemdziesiątych XX wieku, obrzucone cementową zaprawą. Posadzkę krypty ułożono z płyt ceglanych. Krypta przekryta jest sklepieniem krzyżowym. W krypcie znajduje się prowadzący na zewnątrz otwór – okno, dzięki któremu krypta była wietrzona.

Wnętrze krypty prymasa Komorowskiego

Po wejściu do krypty w połowie lat dziewięćdziesiątych poprzedniego stulecia odkryto dwa kompletne szkielety ludzkie, które zostały złożone w trumnach. Z przekazów archiwalnych dowiadujemy się, że w krypcie zostały złożone szczątki prymasów Komorowskiego i Łubieńskiego.

Wejście do krypty w czasie prowadzonych prac nie przyniosło żadnych sensacyjnych odkryć. Znajdowały się w niej dwie trumny wykonane współcześnie, w których były złożone ludzkie szczątki.  Badania przeprowadzone przez panią antropolog, Anitę Szczepanek, potwierdziły, że kości w jednej z trumien są szczątkami prymasa Komorowskiego. W drugiej trumnie znajdowały się szczątki mężczyzny, który w chwili śmierci mógł mieć 35-45 lat; był więc młodszy niż prymas Łubieński, który zmarł mając 64 lata. Zdjęcie cementowej zaprawy ze ścian i stropu krypty okazało się niemożliwe, ponieważ zniszczeniu uległoby przy tym lico cegieł. W krypcie zachowana została oryginalna posadzka.

Pomimo wszystkich ingerencji krypta zachowała swój oryginalny kształt. Są też szczątki jej fundatora, Prymasa Adam Ignacego Komorowskiego.

Wnętrze krypty prymasa Komorowskiego z fragmentem zdjętej posadzki.

Portret prymasa Jana Lipskiego

Jan Lipski herbu Łada był synem sędziego ziemi rawskiej. Urodził się w 1589 roku w dobrach rodowych w Lipiu i był trzecim z czternastoroga dzieci. Dobre pochodzenie ułatwiło mu rozpoczęcie kariery. Kształcił się w kolegium jezuickim w Kaliszu, a teologie i prawo studiował w Rzymie. Jego pęd do nauki dał mu wszechstronne wykształcenie, znajomość języków obcych i już wtedy zasłynął z erudycji. Po powrocie do Polski w 1616 roku przyjął święcenia kapłańskie.

Dzięki wsparciu stryja został sekretarzem w kancelarii koronnej. Wkrótce szybko awansował na regensa kancelarii i kanclerza królowej. Równolegle osiągał godności kościele kanonika łęczyckiego i krakowskiego. Został także mianowany proboszczem w rodzinnej parafii w Krzemienicy, a następnie w Płocku. Zdobywając zaufanie króla Zygmunta III
i Władysława IV został posłany do wypełniania misji politycznych. Wziął udział w poselstwie polskim do papieża Urbana VIII oraz uczestniczył w rokowaniach z posłami moskiewskimi.

W maju 1663 roku otrzymał królewską nominację na biskupa chełmińskiego
i pomezańskiego. Sakrę przyjął w Łowiczu z rąk prymasa Jana Wężyka. Na powierzonych sobie ziemiach, zniszczonych przez wojny ze Szwedami, podjął energiczne działania tak duszpasterskie jak i gospodarcze. Dokonał rewindykacji świątyń po protestanckich, nakazał przeprowadzenie wizytacji generalnej, starał się o podniesienie zapomnianego kultu patronów diecezji mi. bł. Doroty z Mątowów. Planował utworzenie seminarium duchownego, zwołania synodu diecezjalnego i powołanie biskupa pomocniczego. Gospodarczo wprowadził nowy zarząd w dobrach kościelnych i odrestaurował zamek biskupi w Lubawie.

Jan Lipski został mianowany arcybiskupem gnieźnieńskim prymasem Polski w 1638 roku po śmierci świętobliwego poprzednika Jana Wężyka. Podjął wielkie działania administracyjne i gospodarcze. Zreformował zarząd dobrami prymasowskimi, odnowił zamek w Łowiczu oraz rezydencję prymasowską w Warszawie. Szczególnie polubił podłowickie Łyszkowice gdzie zbudował letni pałac i gdzie często przebywał. W maju 1641 roku zwołał najpierw synod diecezjalny, a później prowincjalny. Zapowiedział także wizytację katedry.

Na polu politycznym, będąc sprawnym dyplomatą, wspierał działalność króla, należąc do grona jego najbliższych doradców. Uczestniczył w sejmikach  wojewódzkich dbając o sprawy królewskie. Zasłynął swoim poselstwem do Wiednia po przyszłą małżonkę królewską. Prowadził także pertraktacje w sprawie uwolnienia internowanego we Francji przyszłego króla Jana Kazimierza.

Prymas Jan Lipski zmarł 13 maja 1641 roku po krótkiej chorobie w swoich ulubionych Łyszkowicach. Został pochowany w kolegiacie Łowickiej w krypcie rodzinnej pod kaplicą, której był fundatorem.

Kaplica Prymasa Lipskiego w katedrze łowickiej

  Krypta prymasa Lipskiego

Wnętrze krypty prymasa Lipskiego z trumną ze szczątkami rodziny Lipskich

Krypta prymasa Lipskiego była tą kryptą, w której nie spodziewaliśmy się żadnych niespodzianek. Odkrywana w latach dziewięćdziesiątych została uporządkowana, a wszystkie szczątki ludzkie rodziny Lipskich pochowanych w niej, zostały złożone w trumnie. Znajdowała się w niej również trumna ze szczątkami biskupa pomocniczego Józefa Michała Trzcińskiego. Do krypty prowadziły schody umieszczone w murze południowym. Jest też w niej w ścianie północnej otwór okienny.

Ściany krypty są zbudowane z różnorodnego materiału począwszy od kamieni, poprzez fragmenty rudy, a skończywszy na cegłach. Wyjątkowa jest posadzka krypty ułożona z cegły palcowanej z widocznymi śladami odcisków zwierząt.

Krypta prymasa Lipskiego przez cały czas prac stanowiła szczególne miejsce przechowywania szczątków prymasów oraz odkryć dokonanych w kryptach. Jej szczególną wartością jest zachowana w całości posadzka.

Posadzka w krypcie prymasa Lipskiego.